Słowniczek pojęć związanych z rzekami wg Bronisława Jastrzębskiego z 1960 r.
Linia nurtu jest to linia największej chyżości i głębokości rzeki. Często szlak żeglowny przy dostatecznej głębokości przebiega odcinkami skróconymi, więc nie całkowicie po linii nurtu.
Materiał wleczony, osiadając, tworzy na brzegach wypukłych odsypiska, chętnie używane przez turystów jako plaże i miejsca zaimprowizowanej kąpieli. Mają one charakter trwały i szybko zarastają trawą i sitowiem i wówczas nazywane są przymuliskami. Brzegi koło przymulisk należy omijać w znacznej odległości, zwłaszcza gdy podstawa ich przy brzegu jest szeroka, gdyż płycizny w tych miejscach sięgają dość daleko.
Brzeg wklęsły rzeki nazywany jest buchtą, pod nim zazwyczaj jest głęboko i nurt najbardziej chyży.
Ławica jest kształtu podłużnego; powstaje przez osiadanie i stabilizację w środku koryta, w jednym miejscu, materiału wleczonego. Wyłania się najpierw jako niewysoka wyspa, w miarę zarastania i podnoszenia się jej górnego poziomu do wysokości brzegów rzeki przekształca się w kępę.
Przykosa powstaje z ustabilizowanego w korycie rzeki materiału wleczonego, który tylko przy niskich stanach wody wyłania się częściowo z rzeki. Przykosa formuje się, tworząc stopnie, z których najniższy znajduje się w górze rzeki, najwyższy w dole; po nim następuje gwałtowny, pionowy spadek i głębia. Przykosę łatwo poznać po marszczeniu się i jaśniejszym odcieniu wody. Brodzenie po przykosach jest specjalnie niebezpieczne dla nieumiejących pływać.
Przemiały, to wędrujące ławice materiału wleczonego; stanowią jeden z licznych dowodów, że w rzece, jak w żywym organizmie, następują ciągłe zmiany. Przemiały powstają między buchtami, głębinami jednego i drugiego brzegu. Dno tu rozkłada się równomiernie, symetrycznie, szeroko i w związku z tym stosunkowo płytko. Przemiały szerokie, rozlane, długie nazywane są mieliznami lub brodami.
W rzece woda najszybciej płynie na linii nurtu, na powierzchni; bliżej dna i brzegów chyżość jej, na skutek tarcia, jest mniejsza. Za wszelkiego rodzaju przeszkodami, niżej tam, mielizn, za zakrętami, na miejscach przyjmowania dopływów tworzą się wiry o typie ustabilizowanym i wędrowne oraz wiry powierzchniowe i głębinowe (rozwinięte pionowo, wciągające do dna rzeki).
Wiry ustabilizowane (osiadłe) są zwykle powierzchniowymi; tworzą się na ostrych zakrętach, za filarami mostowymi, wrakami leżącymi w korycie. Wygląd mają podobny do lejków. Łatwo je ominąć, gdyż są związane z przedmiotami w korycie rzeki lub charakterem miejsca.
Zwary – to długie warkocze wody, kipiącej i niebezpiecznej. Wytwarzają się nad zanurzonymi w wodzie przedmiotami, takimi jak kłody drzew, pnie, głazy. Są bardziej niebezpieczne i trudne do ominięcia od wirów lejkowatych.
Bystrza to odcinek rzeki, która płynie tu szybciej niż na sąsiednich odcinkach. Powstają na skutek zwężenia koryta rzeki, między filarami mostów, w przerwach progów między głazami, u wklęsłych brzegów zakoli, przy sztucznych urządzeniach, między stojącymi statkami, tratwami. Woda na bystrzu płynie szybciej, cwałuje, faluje, na początku formułuje się w warkocze. Bystrza dzikie, wywołane przez tkwiące pod woda przedmioty, progi, rumowiska, zwężenia na zakrętach rzek, są trudne do przebycia, wymagają szybkiej orientacji i wprawy.
Łachy to odnogi, boczne koryta rzeki, oblewające często kępy. Niejednokrotnie płytkie, zarastające, ale stanowiące interesujące odnogi szlaku, często z brzegami o dobrych warunkach do biwakowania. Łachy są zjawiskiem typowym na rzekach nizinnych, nieuregulowanych.
Rzeka meandruje, gdy płynie kręto w ostrych pętlach. Jest to typowe zjawisko dla rzek przepływających przez tereny mokradłowe. Nazwa pochodzi od tak płynącej w Azji Mniejszej, a nazwanej przez Greków rzeki Maiandros.
Szybkość przepływu wody w rzece (kanale), tzw. prądu, jest uzależniona od spadku wody oraz głębokości. Woda najwolniej płynie na płyciznach i przy brzegach wypukłych (płytkich), najszybciej przy brzegach wklęsłych, stromych.
Bronisław Jastrzębski, 1960 r.
